Trong cuốn sách này, đằng sau mỗi dòng chữ hiện ra một nhà dân tộc học, và đằng sau nhà dân tộc học là một con người, nhà văn và nghệ sĩ. Do đó không có gì ngạc nhiên khi chúng ta được đọc một cuốn sách vừa là tự truyện vừa là du khảo triết học.

...

Nếu như người ta đi khắp thế gian chỉ để tìm thấy mình thì Claude Lévi-Strauss, bằng việc trở thành nhà dân tộc học, đã tìm thấy mình. Những sở thích hay thị hiếu cá nhân đã đưa ông đến với niềm đam mê địa chất học cũng như sự ngưỡng mộ đối với phân tâm học và chủ nghĩa Marx. Giống như địa chất học, phân tâm học và chủ nghĩa Marx, dân tộc học liên kết chặt chẽ với nỗ lực hiểu biết cái nào là kết quả duy nhất và phương pháp quy giảm một loại thực tế này thành một loại thực tế khác thực chất hơn, căn bản hơn và đồng thời cũng sâu sắc hơn.

Đối với Claude Lévi-Strauss, mục tiêu tối cao của nghiên cứu là một dạng chủ nghĩa siêu duy lý, tôn trọng hiện thực nhưng bắt buộc phải khoan phá nó để khám phá ra ý nghĩa tiềm ẩn chứa đựng trong đó.

Trong NHIỆT ĐỚI BUỒN, Lévi-Strauss cho thấy, trên hành trình tạo lập hệ thống quan điểm cá nhân, dân tộc học đã áp đặt lên ông những phản ứng như thế nào với các ngành khoa học khác. Lịch sử đối với một nhà dân tộc học, tương tự như đối với nhà địa chất học hay phân tâm học, sẽ rất khác với lịch sử của nhà sử học, bởi vì nó “tìm cách phóng chiếu vào thời gian, tương tự như việc trình bày một bức tranh sống động” các tính chất cơ bản của vũ trụ hoặc con người.

Dân tộc học, như quan niệm mà Claude Lévi-Strauss trình bày ở phần cuối của cuốn sách, không phải là đối tượng của triết học hay xã hội học, nhưng nó sẽ phục vụ cho việc tạo nền móng vững chắc cho cả xã hội học và triết học. Bởi vì tác giả của NHIỆT ĐỚI BUỒN luôn gắn bó với cái cụ thể và cái thực, đồng thời là người biết cách nhìn mọi thứ từ một tầm rất cao. Ông coi cái gọi là nền văn minh hiện đại chỉ càng làm con người đối lập với thiên nhiên, dẫn đến sự tan rã của xã hội loài người. Bằng các thành tựu nghiên cứu nhân chủng học của mình, ông ca ngợi các xã hội “bán khai” đã biết cách sống hòa hợp và cùng trường tồn với thiên nhiên.

Lévi-Strauss cho rằng một trong những đóng góp lớn lao của dân tộc học đó là chiếu rọi ánh sáng “vào những vực thẳm tăm tối”, đem tới những nỗ lực để giải phóng bản thân khỏi những nỗi lo lắng đến từ thế giới siêu nhiên, thế giới bên kia. Tuy nhiên, sự tiến hóa về phương diện tôn giáo lại dẫn dắt chúng ta đi theo chiều ngược lại.

...

Phương pháp phân tích cấu trúc của Lévi-Strauss có tham vọng như chiếc chìa khóa mở ra cánh cửa để tìm đến một nền tảng chung cho toàn nhân loại. Có thể nói tóm tắt rằng theo lý thuyết của ông, nếu đi đến tận cùng thì xã hội và những biểu hiện khác nhau của nó đều có thể rút gọn thành những mảng đối lập phân đôi, một trong những thành tựu nổi bật nhất của ngành nhân chủng học cấu trúc mang tên Lévi-Strauss.

Lévi-Strauss đã có lần nói rằng nhiệm vụ chính của khoa học không phải là tìm ra câu trả lời đúng mà là đặt ra những câu hỏi đúng. Chính vì lý do này mà chúng ta vẫn cần đọc lại Lévi-Strauss, nhất là cuốn NHIỆT ĐỚI BUỒN. Tác phẩm du khảo triết học thấm đẫm chất văn chương của ông nhắc chúng ta về nguyên tắc đầu tiên của Nhân học: Sự thống nhất của con người. Và quả thật việc tìm kiếm những bất biến nơi con người trong xã hội, đã và sẽ luôn luôn là một nhiệm vụ hàng đầu của ngành Nhân học.

(Dương Thắng - Báo Khoa học & Phát triển, ngày 13/03/2022)